William Padilla Nucasa

Naguilian, La Union

Sunday, August 8, 2010

Ang mga Kahiwagaan sa Ubbog, Suguidan Norte

Isa sa mga dahilan kung bakit pinakatanyag sa 37 mga baranggay ng Naguilian, La Union ang aming baranggay, ang Suguidan Norte, ay dahil sa mga kababalaghang nangyari at patuloy na nangyayari rito. Marami, hindi lamang iisa, ang misteryong bumabalot sa lugar na magpahanggang ngayo’y hindi maipaliwanag.
Matagal na ring nararating ng siyensya ang aming baranggay. Naka-wireless broadband na ang ilang kabahayan dito. Marami na rin sa mga propesyonal at sa mga kabataan ang nag-aangkin kahit ng pinakabagong modelo ng cell phone. Gayon man, sa kabila nito, nakagapos pa rin ang baranggay sa paniniwala sa mga kahiwagaan at kaengkantuhan. Katunayan, pinagkakatakutan pa rin hanggang ngayon ang isang lugar dito na nagisnan naming tinatawag na Ubbog. Malapit lamang ito sa amin, mga tatlundaang metro, dakong silangan ng aming antigong bahay.
Ang lugar ay paanan ng isang napakasukal na kabundukang kinatitirikan ng pagkatataas na mga punongkahoy. Sa gawing hilaga nito, walang isang kilometro ang layo, naroon ang maalamat na Simmimbaan A Bato (Simbahang Bato). Tinawag iyong gayon ayon sa literal nitong kahulugan. Isang kuweba, totoong sinluwang ng simbahan ang loob, na bundok na bato. Naikuwento ko na sa Mga Kuwentong Pambata ng Magasing Liwayway ang tungkol dito. Kinailangan kong banggitin uli ito ngayon upang kahit papaano’y mailarawan ko sa inyong imahinasyon ang tagpuan ng kuwentong ito.
Ang ubbog ay terminong iloko na nangangahulugang bukal. Tunay, isang masaganang bukal ang naroon sa Ubbog. Magpahanggang-ngayo’y nakakapag-second crop ang mga magsasakang may-ari ng mga lupang malapit doon.
Anu-ano ang mga kahiwagaang nasaksihan ng aming baranggay sa Ubbog?
KAPAPASOK pa lamang noon ng ikalabing-siyam na siglo. Pauwi sa kanilang bahay, suson ang isang banga ng tubig na inigib mula sa Ubbog, bigla raw may lumagapak sa harapan ng tita Banang ng aking lola. Nang tingnan ng lola Banang niya kung ano iyon, isang maliit na libro, malaki lamang nang kaunti sa bahay ng posporo, ang kanyang nakita. Sa bahay, nang kanya itong usisain, nalaman niyang ang laman niyon ay mga dakilang karunungan sa mundo.
Ang tita Banang ni Lola ay naging manggagamot ng mga nasusugatang kawal-Pilinino noong kanyang panahon. Maraming buhay ng mga walang pangalang bayani ng ating kasaysayan ang kanyang nailigtas. Sabi ng tita Banang, ipamamana niya kay lola ang libro. Ngunit dahil hindi niya kasama si Lola nang siya’y bawian ng buhay, sa halip ay nilulon na lamang niya ito.
ISANG umaga ng mga unang taon ng 1920s. Namamastol malapit sa Ubbog ang noo’y anim na taong gulang na si Lolo Goring, bunso nina lola, nang makakita ito ng isang puting pagong na sinliit lamang ng piso. Palanguy-langoy ang pagong, waring sinasadyang magpapansin sa kanya, sa isa sa mga naroong lubluban ng kalabaw. Sa halip na huliin, pagsayad daw ng mga paa ni Lolo Goring sa lupa matapos tumalon mula sa likod ng ipinapastol na kalabaw, kumaripas ito ng takbo pauwi sa kanila. Nang balikan nila ang pagong, kasama ang kanyang tatay, wala na ito.
Biente singko anyos si Lolo Goring nang mapatay sa isang madugong paghihimagsik laban sa mga dayuhan. Kung hinuli lamang niya ang puting pagong, na sinasabing isang agimat, siguro’y lumawig pa ang buhay niya.
NAGSASARILI na ang bansa natin noon. Bago raw sumapit ang ika-labinwalong kaarawan ng noo’y binatilyong si Kapitan Enteng, hindi sasampung beses niyang napanaginipan, gabi-gabing walang paltos, ang isang mahiwagang matanda na lagi’t lagi ay ganito ang mensahe. Bago mag-alas dose ng gabi sa mismong kaarawan niya, pupunta si Enteng sa bukal na iniigiban nila sa Ubbog. Magpapakita roon ang matanda upang ibigay ang kanyang regalo.
Ayon sa matanda, isang mahiwagang bato, sinlaki ng tabletas ng gamot, ang kanyang regalo. Pagkakuha, kailangang lunukin agad iyon ni Enteng. Gagawin siya niyong isang super human. Kung paano, hindi sinabi ng matanda. Pero pinaghahanda siya dahil pagkalunok niyon, lahat ng nasa kanyang paligid, maging ang matanda, ay magbabagong anyo. Magiging kalaban niya. Susubukin kung siya’y karapat-dapat magtaglay ng kapangyarihan.
Labinlimang minuto bago mag-alas-dose noong takdang gabi, handa na si Enteng. Ngunit ano’t kahit tinalian na niya, hilain na ang balak, ay ayaw pa ring sumama sa kanya ni Tured. Si Tured, alaga niyang aso, ay isang napakatapang na aso sa kanyang pagkakilala. Sa lahat ng pagkakataon, kapag may lakad siya’y halos nauuna pa ito ng ilang hakbang kaysa sa kanya. Ngunit hindi noong gabing iyon.
Bandang huli, hindi na itinuloy ni Enteng ang pagpunta sa Ubbog. Sayang! Kung tumuloy siya, nagkaroon siguro tayo ng tunay na Captain Barbell. O Super man. O Fantastic Man.
ISA iyong maginaw na Disyembre ng taong 1989. Komo bakasyon, walang pasok kinabukasan kaya ayos lamang kung mgapuyat, nagkayayaan kaming mga kabataan sa aming purok na maglaro sa labas. Maliwanag noon ang buwan. Tagu-taguan ang nilaro naming mga lalaki, patentiro naman ang sa mga babae. Sa gitna ng aming paglalaro, natigagal kami nang walang anu-ano’y aming napansin ang isang bolang apoy na mabilis na bumubulusok, pabagsak sa amin! Simbilis ng kidlat, nagsipangublihan kami sa likod ng malalaking pilapil.
Pero sa Ubbog iyon bumagsak.
Kinabukasan, nang aming suyurin ang binagsakan niyon, nakapagtatakang katulad kagabi na wala iyong nilikhang ingay sa kanyang pagbagsak, wala rin kaming nakitang bakas ng bolang apoy.
Iyon ba ay guni-guni lamang namin?
Naengkanto kami?
Kung iyon ang tawag doon, naengkanto, nitong nakalipas na ilang mga taon ay andaming kaengkantuhang nangyari sa amin. Mga pangyayaring kung hindi man sa mismong Ubbog naganap ay maiuugnay sa Ubbog.
Bago ako magpatuloy, at dapat ay kanina ko pa ito ginawa, bayaang bigyang-kahulugan ko muna nang huwag kayong malito, ang mga terminong “kahiwagaan” at “kaengkantuhan” ayon sa pagpapakahulugan naming mga tagarito. Bagamat kapwa maiuugnay sa kababalaghan, ang “naengkanto” sa amin ay “napaglaruan.” Nakatuwaan. Samantala, ang “kahiwagaan” ay maiuugnay sa isang “nabiyayaan.” Nabigyan ng birtud para gamitin sa kabutihan.
MALAPIT na ako noong magtapos ng elementarya, 1991. Sa bahay, isa sa aking mga obligasyon ang magsalok. Ginagawa ko ito hapun-hapon pagkagaling sa eskwela.
Kakaiba ang hapong iyon. Sampung beses na akong nagpabalik-balik sa Ubbog bitbit ang dalawang galon ay hindi ko pa rin napupuno ang orocan na dati ay napupuno ko nang walong balikan lamang. Sa aking panlabin-isang balik sa Ubbog, isang napakalaking sawa ang nasalubong ko malapit sa bukal. Noong mga limang dipa na lamang ang layo, napansin din marahil ako, ito’y huminto. Iniyukod nito ang ulo, waring humalik sa lupa. Ano’t nang iangat nito ang ulo’y nagsa-matandang babae ito na putim-puti ang hanggang sa talampakang mga buhok.. Iyong pihit kong iyo’y binirahan ko nang gayon na lamang katulin na takbo.
May isang pagkakataon ding sa gitna ng gabi ay nagising ang aming kapitbahayan dahil sa mga kalabog ng kung anumang mga nilikha na nagpapambuno malapit sa aming mga kabahayan. Sa liwanag ng buwan, sa siwang ng mga sawaling dingding ng aming mga bahay, dalawang pagkalalaki at pagkatatabang bupalo ang nakita naming nagsusuwagan. Ngunit kinabukasan, ni kaunting bakas ng mga paa niyon sa lupa ay wala kaming nasumpungan.
Sa lahat ng ito, saka lamang totoong naging sikat ang aming baranggay nang tatlong matitipunong lalaki, diumano’y mga bodyguard ng isang malaking politiko sa aming bayan, ang pumunta rito upang mangaso. Ilang matatanda ang umawat sa kanila noong makita naming tutugpain na nila ang landas na patungo sa Ubbog. Ngunit tinawanan lamang nila ang babala ng aming mga matatanda. Anila, walang engka-engkanto sa kanilang mga makabagong air gun. De-oxygen ang mga iyon. May teleskopyo pa.
Makalipas ang mahigit isang oras, tuwang-tuwang bumaba ang mga ito mula sa kasukalan ng Ubbog. Tatlong malalaking bayawak ang ipinagyayabang nilang nahuli nila. Gayon man, anhin man naming tingnan, hindi talaga mga bayawak kundi mga palapa ng saging, ang kanilang hila-hila.
Sa bayan na nila iyon nalaman. Sa harap ng kanilang pulitikong boss na agad-agad sumisanti sa kanila.
KAGABI, isa uling bolang apoy ay nakita naming bumulusok sa Ubbog. Anong kahiwagaan o kaengkantuhan kaya ang susunod na bubulagang balita sa amin? Laksa-laksang bara ng mga ginto ang mahuhukay roon na kung ipagbibili ay makasasapat na pambayad sa panlabas na utang ng bansa? Isang taga-Suguidan Norte ang magkakaroon ng super power para labanan ang kreminalidad na hindi masugpu-sugpo ng PNP?
Anuman, sa mga susunod na araw, tiyak, magiging sikat uli ang aming baranggay.

(Una nang nalathala sa Liwayway Magazine--William P. Nucasa)

Kuwento ng Dalawang Pangit

Sa San Fernando City (La Union), sa mga dyipni’y pinakamalakas ang pasada sa rutang Lingsat-Plaza. Maliban sa CSI Mall, pitong malalaking kolehiyo pa kasi ang nakatirik sa sakop nito.
Sa midway ng ruta, tapat ng Saint Louis College, ay nakatayo ang Mayumi Apartelle. Ito’y apat na palapag na gusali na ang bawat palapag ay may tig-a-anim na kuwarto. At ang bawat kuwarto, na pawang air-conditioned, ay may tigalawang double deck bed. Moderno ang gusali na maihahambing sa mga eksklusibong apartelle sa Kalakhang Maynila. Maliban kung summer, tuwina’y laging puno ang apartelle.
Ang apartelle ang inginuso kay Leon ng mga tsuper ng dyipni noong magtanung-tanong ito ng magandang puwedeng pangupahan sa lugar. Dayo lamang rito si Leon. Tawag ng tungkulin. Ipinadala upang pansamantalang maging tagapangulo ng isang departamento kung saan ikalawang tagapangulo ito sa kanilang mother school.
Si Mayumi ang nakaharap ni Leon noong mag-inquire siya sa apartelle. Puno na noon ang apartelle at aywan ni Mayumi kung bakit naialok nito kay Leon ang isang bakanteng kuwarto sa bahay nila. Ang bahay nila ay halos kadikit lang ng apartelle.
“Sino” at “ano” si Mayumi? Edad biente siyete na ito. Graduate ng BSBA, major in Marketing. Magkakasama sila dati sa Amerika ng kanyang kuya Lester, isang US Navy, at ate Bernadette, isang doktor sa pinakamalaking ospital sa Chicago. Noong namatay ang kanilang daddy, may dalawang taon na ang nakararaan, pagkatapos ng libing niya’y hindi na bumalik ng Amerika si Mayumi.
Noon naisipan ng pamilya na itayo ang apartelle. Isinunod ito sa pangalan ni Mayumi na, siyempre’y siyang tagapangasiwa at sa kanya rin nakarehistro. Bilang dagdag na pagkakakitaan, sa harap ng apartelle ay nagpatayo pa ang pamilya ng water refilling station, na isa ring patok na negosyo.
Kung “ano” si Mayumi ay isang lihim na ang pamilya lamang nila ang nakakaalam. Diborsiyada ito. Halos kadi-divorce lamang nila ng asawang Kano noong mamatay ang kanyang daddy. Kaya pala ganoon na lamang noon ang iyak nito!
“Sino” at “ano” naman si Leon? Sa edad na biente kuwatro, kung tutuusin ay batam-bata upang maging tagapangulo ng isang departamento sa isang malaki-laki ring kolehiyo. Pero huwag ka dahil tapos na ito ng MA. At kung hindi lamang nadestino rito sa probinsiya’y nag-enrol sana ng doctorate sa semestreng ito.
Sa tikas, may pangangatawang gaya ng sa mga atleta si Leon. Hindi man kasi ito nahilig sa sports ay panay naman ito sa gym. Sa pananamit, desente at edukadung-edukado itong tingnan sa kombinasyong slacks at polo na laging naka-tucked in. Kung may tatlong salita na makapaglalarawan sa binata, tumpak ang tall, dark and handsome.
Sa biru-biruan nila ng kambal na si Mara, madalas tuksuin si Leon na bakla. Paano, may dalawang anak na si Mara ay wala ni girlfriend siyang naipapasyal sa kanila. Pero hindi bakla si Leon. Lalaking-lalaki ito. Hindi pa lang talaga siguro dumarating ang kanyang pag-ibig.
KATAPUSAN noon ng June nang matanggap si Leon bilang part time sa isang panrehiyon na istasyon ng radyo. Natural, ayon sa forte nito ang programa. Tungkol sa edukasyon. Sa mga makabagong pamamaraan ng pagtuturo. Sa mga tagumpay ng mga mag-aaral at mga guro sa rehiyon. At maging sa mga kapalpakan ng gobyerno na tugunan ang mga pangangailangan sa sistema ng ating edukasyon.
Alas-sais hanggang alas-siyete ng gabi, araw-araw, ang oras ng programa ni Leon. Bunga nito, ang dati nitong uwi sa bahay nina Mayumi na alas-singko y diyes ng hapon ay naging alas-siete y media ng gabi.
Minsan, habang naghahapunan, mag-aalas-otso ng gabi, ay biniro ni Mayumi si Leon. “Buti naman, sir, at hindi nagsasawa sa pangit mong pagmumukha ang dinadalaw mo gabi-gabi?” Hindi alam ninuman sa mga kasama ni Leon sa bahay na may part time siya. Mag-iisang linggo na siya noon sa radyo.
“Siguro nga’y nagkamali ako nang ilihim sa inyong nakuha akong mag-part time sa radyo,” umpisa ng pagtatapat ni Leon. Binanggit nito ang pangalan ng istasyon ng radyo at ang oras ng kanyang programa. Higit kaysa kay Mayumi, sa mommy ni Mayumi siya nagkukuwento. Napakabait kasi sa kanya ng matanda. Hindi na siya itinuturing na iba. Hindi ba’t maging sa pagkain ng mag-ina’y isinasabay siya? May palagay si Leon na gusto siya ng matanda para kay Mayumi.
Bumaling si Leon kay Mayumi. “Ngunit, kung alam ko lang na mami-miss ko pala ang kapangitan mo sa oras ng aking programa, sana’y hindi na lamang ako nag-part time.”
Iyon ang simula ng pagtatawagang “Pangit” ng dalawa. Sa umaga, palabas ng bahay, ay sasabihin ni Leon: “Pangit, aalis na ako. Ano ang gusto mong pasalubong, Pangit?” Sasabihin naman ni Mayumi: “Huwag na oy! Ipunin mo na lang, Pangit, nang may maipamparetoke ka sa pangit mong mukha!”
Sa gabi naman, kung dumarating ang binata’y isasalubong sa kanya ng dalaga: “Okey na sanang magtatapos ang araw ko, nakakita pa ako ng pangit. Nasira tuloy ang araw ko!” Na sasagutin naman agad ng binata: “Amanos lang tayo, Pangit. Pag nakikita kita, nadadagdagan ang pagod ko. Nasisira rin ang araw ko!”
Saka sila sabay na tatawa.
ISANG GABI, habang nagpapaantok si Leon ay nakatanggap siya ng text message mula kay Mayumi. Ang sabi, “May gamot ka ba riyan, Pangit? Para kasi akong lalagnatin. Mabuti kung maaagapan nang huwag matuloy.”
Tamang-tama, may stack na gamot noon si Leon. Sinabi niya ito sa kanyang reply. Itinanong din niya kung dadalhin niya ito sa kuwarto ni Mayumi o si Mayumi ang kukuha nito sa kanyang kuwarto.
Hindi nag-reply ang dalaga. Sa halip, pagkaraan ng ilang sandali, ay nakarinig na lamang siya ng mahihinang katok sa kanyang pinto. Pinagbuksan niya. Si Mayumi! Nakaputi itong shorts na tinernuhan ng puti ring t-shirt.
Dis-oras ng gabi, papapasukin ba niya si Mayumi? Bago niya naisip ang sagot, nasa loob na ng kuwarto niya ang dalaga. Sa pahapyaw na pasada ng tingin sa dalagang bahagyang nakatalikod sa kanya, natiyak ni Leon na hindi ito naka-bra!
Tinutukso ba siya ni Mayumi?
Patutukso ba siya?
Mabuti at pagkabigay niya ng gamot ay lumabas agad ang dalaga. Saka lamang nakahinga ng maluwag si Leon. Iba na ang temperatura ng katawan niya kanina.
Nakahiga na uli si Leon nang makatanggap muli ng message mula kay Mayumi. “Akala ko pa naman, iaalok mong imasahe mo ako, Pangit. Siguro, napapangitan ka talaga sa akin. Pangit ba talaga ako, Pangit?”
Nag-text back siya. “Hindi ka pangit. Ang totoo, maganda ka. Adorable, lovable. Ano na kasi iyon sa Tagalog?- Kabigha-bighani. Kapanta-pantasya. Katakam-takam!”
Ang sagot ni Mayumi. “Talaga!? Walang malisya, puwedeng i-massage mo ako, Pangit?”
Hindi malaman ni Leon kung bakit nanginginig ang mga daliri niya habang ginagawa ang reply. “Saan? Dito sa kuwarto ko o diyan sa kuwarto mo?”
Di na nag-reply si Mayumi. At heto uli ang mahihinang katok sa pinto niya. Muli, pinagbuksan niya.
“Baka magising ang mommy mo, iba ang isipin…” Aywan ni Leon kung bakit pati ang boses nito’y nanginginig. Bunga ba ng muling pag-iinit ng temperatura ng kanyang katawan?
“Mag-a-ala-una ng madaling araw, tulog na tulog na ‘yon.” Kampante ang boses ni Mayumi. Pumasok ito sa kuwarto, iniabot kay Leon ang massage cream saka tinungo ang kama. Dumapa. “I-lock mo ang pinto, Pangit!”
MAG-AALAS-SINGKO y media kinabukasan ng hapon nang dumating si Leon sa bahay nina Mayumi. Bago sila maghapunan, tinext niya ang dalaga na mag-usap sila sa may hardin.
“Iyong nangyari kagabi, papanagutan ko, Pangit!” Si Leon. Oo nga pala, alam na ni Leon na diborsiyada si Mayumi. Nalaman niya ito sa mismong mommy ng dalaga. Sinabi ito sa kanya ng matanda, dalawang linggo na ang nakaraan, nang magpaalam ito sa ginang na liligawan niya si Mayumi.
Tumawa si Mayumi. Sa kaswal nitong bulgar na pakikipag-usap, sabi nito: “Nasarapan ka lang, e! May madilim akong kahapon, Pangit. Im not worthy!”
“Anuman ang iyong nakaraan, mahal kita, Pangit. At sa ayaw mo’t gusto’y pakakasalan kita.”
Pagkatapos nilang maghapuna’y tinawagan ng binata ang kanyang daddy. Nakipag-usap din sina Mayumi at ang mommy nito. Napagkasunduang sa susunod na Sabado’y mamamanhikan ang partido ni Leon.
Nang gabing iyon, bago pumasok sa kanyang silid ang mommy ni Mayumi’y kinausap sila. Hangga’t hindi pa raw nakakasal ay magpigil muna. Tumango ang dalawa.
Kaso, bandang ala-una ng madaling araw, habang himbing ang matanda, isa sa tatlong silid ng bahay ang walang tao. Samantalang sa isang silid ay may dalawang aninong gayon na lamang ang pagkukubli sa pusikit na karimlan. Maririnig buhat sa isa, pausal, waring nasa napakataimtim na yugto ng pananalangin, ang pangalang “Mayumi”. Sasagot naman ang isa sa tinig na animoy nalulunod, nagpapasaklolo: “Leon..Oh, Leon!”

ANG MANGKUKULAM

KAIIBIS namin ni PO1 Marcelo Alcantara sa Pamilihang Bayan ng Naguilian buhat sa sinakyang traysikel nang marinig ang pagtitili ng isang ale. Isang kabataang lalaki ang itinuturo nito. Hinablot daw ng naturang kabataan ang kanyang bag.
Hindi man naka-duty, at kahit hindi siguro mga alagad ng batas, gagawin at gagawin namin ni Selong, tawag ko kay PO1 Alcantara, ang aming ginawa. Hinabol namin ang lalaki. Kaso, sa isang likuan sa hanay ng mga stall ng dry goods ay isang seksi at napakagandang dalaga ang sa kasamaang-palad ay nabunggo ni Selong. Kaya ako na lamang ang humabol sa isnatser na nakorner ko rin sa hindi kalayuan.
Naibalik sa ale (na siya palang proprietress ng Villaruz Grocery, ang pinakamalaking groserya sa bayan) ang bag na ang laman ay mahigit sa isandaang libong piso at ilang mahahalagang dokumento. Bilang gantimpala sa aking kabayanihan, sampung lilibuin ang ipinilit nitong tanggapin ko ngunit magalang kong tinanggihan. Sabi ko, “Sapat na po sa akin ang sinasahud kong nagmumula sa mga binabayaran n’yong tax. Maraming salamat na lamang po.”
Pero sadyang makulit ang ale. Sumama ito nang magtungo ako sa district hospital kung saan isinugod ni Selong ang nabunggong dalaga. Pumutok daw kasi ang ulo niyon. Nawalan ng malay.
Seryoso ang ale. Sinagot niya lahat ang gastos sa ospital. At nang talagang hindi maipilit ang pabuyang sampu’y libo’y isang gift check na lamang na nagkakahalaga ng limang libong piso ang iniwan nito para sa wala pa ring malay na dalaga. Danyos-perwisyo, aniya, sa kaabalahang naidulot ng insedente.
Hapon na, bandang alas-kuwatro, nang payagan ng ospital na ilabas namin ang dalaga na nalaman naming Sinamar ang pangalan. Nagpakatanggi-tanggi ito sa alok ni Selong na ihatid namin sa kanila pero nanaig ang gusto ng huli.
Nakumpirma namin mula sa mga tsuper ng traysikel sa labas ng ospital na totoo ang kanyang mga alibi. Napakalayo. Lubak-lubak. At nakakatakot sa Sinurong-baka, ang pinakaliblib na sitio ng Suguidan Sur, kung saan nakatira si Sinamar. Sa halagang tatlundaang piso’y nakakuha kami sa wakas ng masasakyan matapos kaming tanggihan ng kung ilang tsuper sa unang alok na dalawandaang pisong arkila.
Matapos bumaba sa dulo ng kalsada’y mahigit isang oras pa kaming naglakad bago narating ang kubo ni Sinamar na mag-isang nakatayo sa halos pinakatuktok nang bahagi bundok. Kubo iyon sa tunay na kahulugan ng kubo. Pawid ang bubong, sawaling kawayan ang dinding. Ang salas ay siya na ring kuwarto at kusina. Maliban sa nakasugang native na baboy malapit sa batalan, wala na kaming ibang naratnan doon.
Maraming katanungan ang gusto ko sanang itanong sa dalaga ngunit pinili kong sa isip ko na lamang ang mga iyon. Bakit mag-isa lamang niya roon? Nasaan ang kanyang mga kapamilya? Kung ibabase sa kanyang mukha, humigit kumulang ay biente anyos lamang niya. Napakadelikado at nakapagtataka sa isang katulad niya ang mag-isang tumira roon!
Matapos ang kung ilang pasimpleng pagsiko kay Selong sabay turo ng aking wrist watch (magkatabi kami sa isang mahabang bangko), sa wakas ay naalala ring hindi kami taga-roon. Isiningit nito ang pamamaalam matapos ang ilan pang magiliw na pangungusap. Pagkalabas ng kubo’y ano’t nagbitiw pa ng pangakong babalik kami kinabukasan ng gabi upang kumustahin ang lagay ng dalaga.
Iba ang naging basa ko sa ngiti ni Sinamar noong kumaway ito bilang ganti sa kaway ni Selong.
Pabalik sa baya’y inabot kami ng gabi sa daan. Mabuti na lamang at kabilugan noon ng buwan. Kung hindi, nagkaligaw-ligaw kaming tiyak! Sa malayo, buhat sa magkakalayong mga bahay na pawang gasera lamang ang tumatanglaw ay dinig namin ang walang katapusang alulong ng mga aso.
Mga dalawandaang metro bago ng kalsada’y isang matandang pag-asawahan ang aming nasalubong. Nakasakay ang lalaki sa kalabaw, sa pasagad (kariton) namang hinihila ng hayop ang babae. Nang magkatapat, pinahinto ng lalaki ang kalabaw. Nakisindi ito ng tabako mula sa sigarilyo ni Selong.
Palitan ng kung ilang tanong pagkatapos. Sa liwanag ng buwa’y hindi nailingid ng matatanda ang lumarawang takot sa kani-kanilang mukha pagkarinig ng pangalang Sinamar. Binalaan kaming habang maaga ay lumayo sa kanya para sa aming kaligtasan.
“Mangkukulam ang babaeng ‘yon,” may panginginig sa boses ng matandang lalaki. “Iyon nang mukha niyang iyon ang namulatan ko. Aba’y halos sietenta na ako, huh! Pero siya, nanatiling bata.”
“Maitanong ko lang, mga amang,” sabad ng matandang babae. “Kayo ba’y hindi taga-Naguilian at hindi n’yo alam ang kuwentong iyan ukol dito sa Sinurong-baka?”
Ako ang sumagot. “Taga-La Union din po kami ngunit hindi tagarito sa Naguilian. Mga pulis ho kami at bagong destino rito sa inyong bayan. Tatlong araw pa lamang po namin dito.”
NASA duty kinabukasan ay si Sinamar ang nasa isip ni Selong. Bumili siya ng mga prutas at isang bouquet ng rosas para sa dalaga.
Pagkahapunan, sinabihan akong maghanda dahil sasamahan ko kay Sinamar. Pagkabihis, hinanap ko at nilagyan ng mga bagong baterya ang aking Swiss flashlight. Pinuno ng bala ang aking service fire arm. Panghuli, isinuot ko ang rosary na bigay sa akin ni Ingrid, ang girlfriend ko.
Wala pang alas-siyete y media ay humaharurot na ang aming mga motorsiklo sa mga pilapil at mga kasukalan ng Sinurong-baka. Paakyat sa bundok, kung saan hindi na talaga puwede maski ang uri ng mga behikulong dala nami’y humanap kami ng bahay na pinag-iwanan ng mga iyon. Mula roon, mahigit isang kilometrong paakyat pa ang aming nilakad.
Malugod kaming pinapasok ng bagom-paligong dalaga sa kanyang kubo. (Pambihira, may mangkukulam bang ganito kaganda?) Isang itim na kandila, hindi gasera, ang tumatanglaw sa loob niyon.
Naghanap ako ng iba pang mga palatandaan.
Naghilom kaya agad? O hindi lang sapat ang liwanag ng kandila upang makita ko sa kanyang mukha ang bakas ng insedenteng nagdaan? Kahapon kasi ay may malaking bukol sa kanang pisngi niya. Isa iyon sa mga napuruhan, nalamog nang husto, nang tumalsik siya sanhi ng pagkabunggo ni Selong. Kung sa normal na tao, kukulangin ang isang linggo bago iyon gumaling.
Nagtama ang mga mata namin ni Sinamar.
Nakaintindi sa panay na pagsiko ni Selong, nagpaalam akong magpahangin sa labas. Kumidlat at kumulog. Pero teka, iba yata ang lamig ng hanging sumalubong sa akin pagkalabas ng pinto.
Dyuminggel ako malapit sa may batalan. Napansin ko, wala roon ang nakasugang native na baboy. Dinukot ko mula sa aking bulsa ang flashlight. Santisima, ayaw umilaw! Naintindihan ko ang pahiwatig ng hangin. Inilabas ko at ikinasa ang aking baril.
Masayang-masaya si Selong noong umuwi kami nang gabing iyon. Paano, sinagot na raw siya ng dalaga! Kaya sa mga sumunod na gabi ay siya na lamang ang nagpupunta sa Sinurong-baka.
Isang linggo pagkatapos, umaga pa lamang ay inabisuhan na ako ni Selong na samahan ko kay Sinamar kinagabihan. Andun na kami, kaharap na si Sinamar, nang malaman kong pamamanhikan na pala iyon. ( Kambal kami ni Selong pero ako ang unang ipinanganak. Gayong tutol sa mga pangyayari’y aywan ko kung bakit nila ako napapayag. Alam ko, kawalang paggalang iyon sa panig ng mga mapagmahal naming magulang na buhay pa naman. Gayong wala nang anak na papag-aralin, kami lamang ni Selong ang kanilang supling, kapwa pa rin sila kumakayod sa abrud para sa kinabukasan namin.)
Ang suma-total ng mga napagkasunduan? Una, sa sibil ang kasal. Ikalawa, isekreto. Apat lamang kaming dapat na makaalam; ako, ang mag-nobyo at ang elder na mangangasiwa, na si Sinamar na ang bahala. Ikatlo, aalis sa serbisyo si Selong. Ikaapat at panghuli, sa kubo ng nobya sa Sinurong-baka titira ang mag-asawa pagkatapos ng kasal.
Pauwi, pababa sa bundok ay isang trahedya ang nangyari. Natuklaw ng karasaen (isang uri ng makamandag na ahas) si Selong. Nakuha pa nitong bunutin ang baril at paputukan ang ahas ngunit ilang sandali lamang ay nauna pa itong nalagutan ng hininga kaysa sa serpente.
Tili ni Sinamar, na agad palang humabol pagkarinig ng mga putok ng baril, ang sunod na pumunit sa banal na katahimikan ng gabi. Sa kanyang napakataimtim at walang kasimpait na paghagulgol habang yakap ang nakahandusay na bangkay ng aking kakambal ay minsanang napawi ang lahat ng alinlangan ko sa kanya. Ibinalik namin sa kanyang kubo si Selong.
Doon, paghupa ng kanyang damdamin ay hinarap akong parang napaaawa. “Tapatin mo ako, Marshall. Iyong totoo, ano raw ako ayon sa mga tao sa aking paligid?”
Parang may biglang bumara sa aking lalamunan. “Isa ka raw mangkukulam!?”
“Naniniwala ka ba sa kanila?”
Iba ang isinagot ko. “Inibig ka ng aking kakambal sa kabila ng babala nilang dapat ka naming layuan. Naniniwala akong iniibig mo rin ang aking kakambal. Tama ba ako?”
Isang salamin ang iniabot niya sa akin. “Tingnan mo riyan ang aking repleksyon. Ano ang nakikita mo?”
Nakakikilabot na anyo ni Sinamar ang aking natunghan. Kumurap-kurap ako. Gusto kong magsalita, sagutin ang tanong niya, ngunit ayaw bumukas at gumalaw ng mga labi ko. Sa malayo, lumakas lalo ang alulong ng mga aso.
“Nagsasabi sila ng totoo. Isa nga akong mangkukulam. At oo, tama ka rin, ngayon lamang ako umibig ng ganito sa loob ng halos limandaang taon. Huwag kang mag-alala, bubuhayin ko si Selong. O paano, gabi na at may duty pa kayo bukas. Maiiwan dito si Selong ngunit siya ang gigising sa iyo bukas. Ihahatid ka ng aking alaga.”
Sumipol si Sinamar. Sa isang iglap, naroon na sa labas ng pintuan ang native na baboy. Sumipol uli ang dalaga at ang native na baboy ay nagsa-itim na kabayong sintaas ng sa pangarera. Bago lumabas, pinuntahan ko sa kanyang kinahihigaan si Selong. Matigas na siya.
“Malilimot lahat ni Selong ang mga nangyari ngayong gabi. Pakiusap, sa atin na lamang ang mga ito.”
Tumango ako. “Pangako.” Sumampa ako sa kabayo.
BOSES nga ni Selong kasabay ng sunud-sunod na katok sa pinto ang gumising sa akin kinabukasan. Mali-late na raw kami sa oras ng aming duty kapag hindi pa ako bumangon agad.
Maraming nangyaring kakaiba nang araw na iyon. Mag-a-alas-dies ay pila sa presinto ang tsuper na diumano’y kinutongan ni Selong. Iyong hindi nagbigay, kung hindi putok ang nguso ay may black-eye.
Bandang hapon, isang restoran ang itinawag na nilolooban. Isa ang kakambal ko sa mga rumesponde. Noong nakorner ang mga salarin, dalawa sila, ano’t basta na lamang sila pinagbabaril ni Selong! Dead on the spot ang dalawa.
Pinakagrabe ang nangyari kinagabihang dalawin namin si Sinamar. Gusto ni Selong na katalikin ang nobya sa harap ko. Nang sawayin, walang pangiming pinaputukan ako. Sa unang putok, kung hindi nakailag ay sapol ako sa puso. Kaliwang braso ko ang tinamaan, bali ang buto roon. Isa pang putok at kanang binti ko naman ang nasapol.
Humandusay ako.
Pinagbubugbog niya ang nobya pagkatapos. Nang hindi na makagalaw, hinubdan niya. Nakaibabaw ay malakas ang ungol ni Selong. Si Sinamar, lumuluha ay umuusal ng isang dasal na tanging “izrahm…kabraahm at amanahm…” lamang ang malinaw kong naintindihan.
Ilang sandali pa’y biglang napuno ng napakaitim na usok ang kubo. Noong maglaho ang usok, himalang naglaho rin lahat ang iniwang bakas ng mga nangyari. Hilom na ang mga tama ko. Si Selong, na nakadamit na, ay mahimbing na natutulog. Samantalang ang nakadamit na ring si Sinamar ay may kung anu-anong mga kemikal na pinaghahalu-halo sa isang itim na kopa.
Matapos dasalan ang kopa ng lenggwaheng noon ko lamang narinig, bumaling ito sa akin. Luhaan. “Patawad sa lahat ng kaguluhang naidulot ko sa inyong magkapatid. Sa ikalawang pagkakataon, pagtulungan nating ibalik ang lahat sa dati. Magtiwala ka, magtatagumpay tayo ngayon.”
Tatlong maliliit na itim ding kopa ang sinalinan nito ng likidong mula sa malaking itim na kopa. Kinuha niya ang isa. “Tulungan mo akong maipainom ito kay Selong,” anito. Pagkatapos, pinagtig-isahan namin ang dalawang natira.
Sa bibig ay napakatamis ng likido, higit pang matamis kaysa pulot. Pero sa tiyan, ang tama niyo’y higit pang mabagsik kaysa alinmang alak na natikman ko na. Hinalukay niyon ang aking sikmura.
Humingi siya ng tatlong bala. Pagkaabot ay inihulog ang mga iyon sa malaking kopa. Inalug-alog. Dinasalan. Saka ibinalik at muling ipinakarga sa aking baril.
“Magtiwala ka, magtatagumpay tayo ngayon. Babalik tayo sa nakaraan, noong nabunggo ako ni Selong sa palengke. Pero sa halip ay nasa anyo ako ng isang matanda. Babalik ang lahat sa dati kapalit ng kabataan ko at kagandahan. Sa ating tatlo, ikaw lamang ang makakaalaala sa mga nangyari sa pagitan natin. Muli, patawad!”
Hiningi niya sa akin ang baril. Itinapat ang bunganga niyon sa kanyang puso. “Paano, mauuna na ako. Ganito rin ang gawin mo kay Selong at sa iyong sarili.”
Pumikit ako.
Bang!
Pinulot ko ang baril. Nilapitan si Selong. Itinutok ko ang bunganga niyon sa tapat ng kanyang puso. “Para sa ikabubuti, ‘Tol.” Kinalabit ko ang gatilyo. Ibinuga niyon ang pangalawang bala.
At ako na. Lalo pang guminaw dahil mag-uumaga na noon pero tagaktak ang pawis ko. Isa… dalawa… tatlo.
Bang!
PAMILYAR sa akin ang tagpong iyon pagmulat ko ng mga mata. Kaiibis namin ni PO1 Marcelo Alcantara buhat sa traysikel nang isang ginang ang nagsisisigaw dahil tinangay ng kabataang lalaki ang kanyang bag. Hinabol namin ang isnatser. Sa kasamaang-palad, sa isang likuan ay isang matandang taong-grasa ang nabunggo ng kakambal ko. Tumalsik ang matanda. Nahuli ko ang isnatser at naibalik sa ale ang kanyang bag.
Kaso sa ospital, noong puntahan namin sa kanyang silid ang matanda ay wala na ito. Hinanap namin ngunit talagang naglahong parang bula.
Palabas kami ng ospital nang isang bagum-bagong SUV ang huminto sa harap namin. Sundo iyon ng mayamang ale. Ang driver ay ang dalaga nitong anak, edad biente, humigit-kumulang. At hawig na hawig ni Sinamar.
Pabalik sa bayan, sa loob ng sasakyan ay kung ilang beses kong siniko si Selong. Paano, hindi niya masagut-sagot nang maayos ang mga tanong ng ale. Nakapagkit ba naman ang mga mata sa nagmamanehong dalaga!


(Una nang nalathala sa Liwayway Magazine)

Sunday, August 1, 2010

Pambansang Kumperensiya sa Pagpapayaman ng Wikang Filipino at Sawikaan 2010 Salita ng Taon

Matagumpay na naidaos ang Pambansang Kumperensiya sa Pagpapayaman ng Wikang Filipino at Sawikaan 2010 Salita ng Taon noong Hulyo 29-30, 2010 sa Pulungang Recto, Bulwagang Rizal, Kolehiyo ng Arte at Literatura sa UP Diliman. Ang kumperensiya na dinaluhan ng mga guro sa Filipino sa buong bansa ay itinaguyod ng Filipinas Institute of Translation, Inc., UP Sentro ng Wikang Filipino—Diliman, Anvil Publishing, Inc. at Kolehiyo ng Arte at Literatura ng UP Diliman.
Pagkatapos awitin ang Pambansang Awit noong unang araw, Hulyo 29, ang kumperensiya ay pormal na binuksan sa pamamagitan ng Panimulang Pagbati mula kay Prop. Romulo P. Baquiran, Jr., Tagapamahalang Direktor ng FIT, Inc. at talumpati Tungkol sa Kumperensiya ni G. Roberto T. Añonuevo, Direktor ng Kumperensiya. Nakakaantig ng damdamin ang huling tinuran ni G. Añonuevo sa kanyang talumpati: “Mapalad tayo na mayroon na tayong pangulo na handang makipag-usap sa atin sa Filipino.”
Alas-nueve ng umaga nang simulan ang unang forum na may paksang Panayam Hinggil sa Pagpapayaman sa Wikang Filipino. Ang naging Tagapanayam ay si Dr. Zeus A. Salazar, ang kinikilalang Ama ng Makabagong Historiograpiyang Pilipino.
Ang ikalawang bahagi ng forum ay hinggil sa Mga Puwersang Humuhubog sa Makabagong Filipino. Tinalakay ni Dr. Jaime D. L. Caro, Unang Tagapanayam, ang tungkol sa Teknolohiya. Samantala, Wika ng mga Bakla ang tinalakay naman ni Prop. Jesus Federico Hernandez, Ikalawang Tagapanayam.
Alas-tres ng hapon, sumapit sa wakas ang pinakatampok na bahagi ng palatuntunan. Tumayo sa harap ng madla si Dr. Isagani Cruz, Kritiko, upang ipakilala ang Binagong Edisyon ng UP Diksiyonaryong Filipino na ang Punong Editor ay si Dr. Virgilio S. Almario, Pambansang Alagad ng Sining. Ang Binagong Edisyon ay limbag ng UP Sentro ng Wikang Filipino—Diliman at Anvil Publishing, Inc.
Bago ang Paghahandog ng mga Kopya sa patnugutan at sa ilang piling tanggapan at aklatan ay nagbigay muna ng talumpati si Dr. Almario. Ang kanyang talumpati ay may paksang Magdiksiyonaryo Ay Di Biro.
Sina Dr. Michael M. Coroza at Prop. Romulo P. Baquiran, Jr., umaga at hapon ayon sa pagkakasunod, ang naging Tagapamagitan sa unang araw ng kumperensiya. Ang unang araw ay tinapos sa pamamagitan ng isang masaya at masaganang salusalo.
Noong ikalawang araw, Hulyo 30, ay presentasyon ng mga nominadong salita. Pormal itong binuksan sa pamamagitan ng talumpati-Paliwanag sa Salita ng Taon na ibinigay ni G. Añonuevo.
Ang mga nominado para sa Sawikaan 2010 Salita ng Taon, kasama ng mga tagapagsulong, ay ang mga sumusunod:
 LOAD nina Christine Marie Magpile at Geraldine Uy-Escolar
 TARPO ni Jelson Estrella Capilos
 AMPATUAN ni Vladimeir Gonzales
 EMO ni Anna Marielle Dy
 ONDOY ni Jayson Petras
 NAMUMUTBOL ni Joselito delos Reyes
 JEJEMON ni Dr. Rolando B. Tolentino
 SPAM ni Genaro Gojo Cruz
 SOLB ni John Enrico Torralba
 UNLI ni April Perez
 KORKOR ni Schedar Jocson
Bawat nomindong salita ay ipinagtanggol ng kanyang tagapagsulong sa loob ng 20 minuto.
Ang nagwaging Salita ng Taon ay ang JEJEMON ni Dr. Rolando B. Tolentino;
pumangalawa ang ONDOY ni Jayson Petras; at tabla sa ikatlong puwesto ang TARPO ni Jelson Estrella Capilos at KORKOR ni Schedar Jocson.
Ang mga tagapagtaguyod ng mga nagwaging salita ay nag-uwi ng gantimpalang salapi at pagkilala.
Tinapos ang dalawang araw na kumperensiya sa pamamagitan ng Pangwakas na Pananalita ni Dr. Elena R. Mirano, ang dekana ng Kolehiyo ng Arte at Literatura.
Si Prop. Victor Emmanuel Carmelo D. Nadera, Jr. ang naging Guro ng Palatuntunan sa ikalawang araw.

Sunday, July 25, 2010

Alamat ng Suguidan

(Jhoanna Wayne,
Gaya ng iyong mungkahi, narito ang alamat ng ating barangay na isinulat ko sa anyong patula. Katulad ng iba ko pang mga akda, alam kong itatago mo ito bilang koleksyon…
Pagsapit ng araw na ako’y mag-asal batang katulad mo ngayon— makulit at sumpungin— ilabas mo ito at basahin para sa akin. Napakatanda ko na marahil noon— uugud-ugud na’t ulyanin— ngunit gaya mo kapag kinukuwentuhan kita, pangako, anak ko, makikinig ako sa iyong pagbasa.
Malilimot ko marahil ang lahat ngunit hindi ako magbabago bilang…
Ang mapagmahal mong ama,
William P. Nucasa

NANG UNANG panahong di pa nasasakop
ng mga Kastila itong bayang irog,
sa lupaing sakop ng hilagang Luzo’y
may kay gandang dilag na nabuhay noon.

Siya’y unica hija ng iginagalang
na Datu Naandor ng Tribo Sirmata;
Susana ang kanyang mahal na pangalang
naging bukambibig noon ng balana.

Ang ina naman niya, ayon sa alamat,
ay ang pintakasing Diwata Pusaksak;
sa tribo Sirmata, ang adang natura’y
ang kasamba-sambang diyosa ng kariktan.

Gayong sa estado’y kay taas na tunay
at sa kagandaha’y diyosa ang kabagay,
kay Susana’y nahan ang pusong mababa
at bukas-na-palad sa api at dukha.

Sa gayo’y lalo pang minahal ng madla
si Datu Naandor saka si Susana;
sa palasyo nila’y dagsa bawat araw
mga panauhing doon ay dumalaw .

MAGLALABING-WALO noon ang dalaga
nang ang tribo nila’y dalawin ng sigwa
mayro’ng isang grupo ang ano’t nag-alsa,
gustong humiwalay sa Tribo Sirmata.

Ang pangkat na yaon ay kinabilangan
ng mga bandidong kilabot sa tapang;
kapanalig nila’y ilang mayayaman
na uhaw sa dugo at kapangyarihan.

Sa harap ng tribong may damdaming hati
na nararamdamang magkakatunggali
mayro’ng magagawa kaya si Susana
nang huwag mahati ang Tribo Sirmata?

Noong nagkaharap ang mga opisyal
ng dalawang panig upang pag-usapan
ang makabubuti sa Sirmatang mahal
pumagitna ang dilag at kanyang tinuran:

“Sa tatlong mga tribong ngayo’y nakalatag
sa ating lupaing ngala’y Ilokandia
ay totoong tayo ang pinakamalawak,
pinamalakas, pinakasagana.

Ngunit ang totoo’y batang paslit pa lang
itong ating tribo kung ating ihambing
sa mas malalakas at naglalakihang
kung ilan pang tribo sa palibot natin.

Paano kung bukas o sa makalawa
ay lusubin tayo ng mga banyaga?
Kayong naghahangad mahati ang Sirmata
sa tribo’y di tunay ang inyong pagsinta!”

Ang mga bandido, pagkarinig nito
ay nagsialisang pawang nakayuko;
at magmula noo’y wala nang narinig
hinggil sa kanila o sa kapanalig.

MAY DALAWANG naging masugid na kabig
si mutya Susana na kaibig-ibig;
ang isa’y si Guido, anak ni Amyanan
na datu ng tribo sa kahilagaan.

Ang isa ay Dante naman ang pangalan,
pambatong binata mula katimugan;
siya’y unico hijo ni Datu Bagatan
ng isa pang tribo sa Kailukuhan.

Sa dalawa’y walang itulak-kabigin
ang tulirong pusong pihika’t mahinhin,
ang mga binata kasi’y kaiba rin
sa liksi at lakas at kisig na angkin!

ISANG UMAGA habang naliligo
si mutya Susana na musa ng tribo’y
may biling dumating: Agad kang magtungo
sa silid-tanggapan ng ama mong puno.

Kaya ang pagbababad sa sariwang gatas
na nakagawiang laging isang oras
ay dagling tinapos, agad siyang nagbanlaw
ng tubig na mula sa mahiwagang bukal.

Si Datu Naandor ay may binabasa
noong kanyang datnan sa tanggapan niya
kaya’t sinabihang siya’y umupo muna
habang inaantay ang oras ng ama.

May kabang bumangon sa dibdib ng dilag
ano ang sa kanya ay ipahahayag?
Sa tanang buhay niya’y pangalawa ito
na ipatawag siya ng amang pinuno.

Ang una ay noong siya’y naglabing-walo
kung saan naganap sa dako ring ito—
pagkatao niyang banal na sekreto
ay noon lamang niya ganap na natanto.

Siya’y umiyak noon ngunit hindi wari
kung iyo’y sa galak o kaya’y pighati;
siya’y anak ng diyosa ngunit anong bago
kung tuwi-tuwina’y wala naman ito?

Ngayon nama’y ano kayang magaganap—
may bagong lihim ba na ipagtatapat
si Datu Naandor na ama niyang liyag?
Kaba sa dibdib niya ay lalong tumingkad.

Iyon lamang naman pala ang sinabi—
sa pag-aasawa, siya’y minamadali;
bakit hindi pa raw siya pumipili
sa mga kabig niya, kina Guido’t Dante?

Si Datu Naandor ay tulad din pala
ng kahit na sinong tumatandang ama
na bago pumanaw ay gustong makita
ang magiging bunga ng kaniyang bunga.

Sa pamamahala’y hapo na marahil
si Datu Naandor na kay buting lider;
ang kapangyariha’y gusto nang ipasa
sa magiging kab’yak ng unica hija.

Noong gabing iyon, bago nakatulog
may pasyang binuo si Susanang irog—
sa lalong madali ay pipili na siya
kina Guido’t Dante na mga kabig niya.

ANG DESISYONG yaon ay nakatuliro
sa tagahanga rin na isang engkanto;
kaya agad-agad ay nagtungo ito
sa mundong tahanan nating mga tao.

Siya’y walang iba kung hindi si Kiram,
prinsipeng engkanto na isang tikbalang;
sa kanyang mahika at kapangyarihan
sa balang gustuhi’y sino ang hahadlang?

Nang gabi ngang iyon, siya’y napakita
sa panaginip ng sintang dalaga;
malinaw niya roong ipinakilala
ang kanyang sarili’t matapat na nasa.

Ang kaniyang puntong may bahid katwiran—
sa puso ng dilag, siya ma’y may karapatan
pagkat si Susana’y may dugo rin naman
ng isang engkantong gaya ng tikbalang!

Naalimpungatang puno ng hilakbot
dahil sa dumalaw sa kanyang bangungot;
si Susana’y hindi na nakatulog pa
lumuhang magdamag, damdami’y balisa.

NANG GABING sumunod, tulad ng paraan
ng kanyang pagdalaw nang gabing sinundan
ay muling dinalaw ni Prinsipe Kiram
si Susanang kanyang pinakamamahal.

Tahasan na ritong binigo ng dilag
ang pagsintang luhog ng binatang dayo
na nagsilbi tuloy mitsa ng pagsiklab
ng matinding poot sa nabigong puso.

Ang sabi ni Kiram: “Kung mahal mong tunay
ang Tribo Sirmata at ang iyong tatay,
sa ikapitong gabi, sa ‘king pagbabalik
ikaw ay sasama sa ayaw mo’t ibig.

Paano kung ayaw sumama ng dilag?
“Buhay ng ama mo ang magiging bayad!”
Upang gipitin pa ang dalagang irog
ganito ang kanyang huling pananakot:

“Mula ngayong gabi, sa tribo mong mahal
ay may mamamatay na isang opisyal;
anim lahat silang magsasakripisyo
sa pampitong gabi nama’y ang tatay mo!”

KINABUKASAN nga’y ginising ang dilag
ng isang balita na ubod ng saklap—
namatay sa hindi malamang dahilan
ang kay lakas naman na punong babaylan!

Kung gayo’y totoo ang banta ni Kiram?
Sino ang susunod sa mga opisyal?
Ang panaginip niya ay ipinaalam
kay Datu Naandor na ama niyang mahal.

Ngunit katulad niya noong dakong una,
ang kanyang ama ma’y hindi naniwala
nagkibit-balikat saka ang tinuran
na patawa halos: “Nagkataon lamang!”

Nang gabing sumunod naman ay namatay
ang lubhang matapat na puno-ng-bantay
na agad sinundan nang gabing sumunod
ng punong-tagapayong sa dunong ay ubod!

Ay, noon pa lamang pinaniwalaan
ng kaniyang ama na tunay si Kiram;
kaya agad-agad ay kanyang tinawag
ang kanyang konsehong takot at bagabag.

Ang pulong na yaon ay halos maghapon
ngunit wala silang nabuong solusyon;
gayon nga marahil pagkat batid nilang
di nila katapat si Prinsipe Kiram.

ANG PROBLEMANG yaon noong nakarating
sa dalawang kabig na ubod ng giting,
kahit magkaribal sa puso ng dilag
ay sanib-pwersa’t nagkasundo agad.

Dahil hindi alam ang panggagalingan
ng karibal nilang engkantong tikbalang,
sila ay nagpasyang ang tribo’y kubkubin
ng bakod na lupang bundok ang kaparis.

Bago nga sumapit ang pampitong gabi,
na takdang pagbabalik ng dayong prinsipe,
ang lugar ay nagtila isang munting lungsod
na napalibutan ng bakod na bundok!

KINABUKASAN ay dalawang balita
ang bombang sumabog sa Tribo Sirmata:
ang isa’y mabuti, ang isa’y masama.
(Dapat bang umiyak o dapat magsaya?)

Ang mabuting balita ay buhay ang datu
ngunit ang masaklap, kay sakit na todo—
patay na ang dilag noong nasumpungan
sa kanyang maringal na silid-tulugan.

Bagamat naiwan katawang pisikal
tagumpay si Kiram na kunin ang mahal;
naiuwi niya yaong espiritu
ni Susanang kanyang pinakapipintuho!

SA TABI ng bangkay ng babaeng liyag
sina Guido’t Dante ay nagpatiwakal;
ang sari-sarili’y kanilang sinaksak
ng kani-kanilang kay tulis na punyal.

Gaya ng kanilang madalas sabihin
noon kay Susana: Buhay ay aanhin
kung di rin kasama at hindi kapiling
ang dilag na tibok ng puso’t damdamin.

Sa iisang dako’y sabay nang ilibing
ang tatlong binuklod minsan ng pag-ibig;
panggitna ang dilag, sang-ayon sa hiling
nina Guido’t Danteng matapat niyang kabig.

MATULING lumipas ang ilang panahon…
isa, dalawa, tatlo’t kay rami pang taon,
ano’t isang araw ay nagisnan na lang
ang himalang yaon sa pinaglibingan.

Sa lugar ay mayrong tumubong pahaba
na isang kay taas na bundok na lupa;
sa himpapawid, kung tingnang pababa
ang dako’y hinati nito sa dalawa.

Sa kadakilaan ng napakawagas
na pagmamahalang doon ay namalas
ang lugar na iyong lubhang maalamat
ay pinangalanang Barangay SUGUIDAN.

Ito ay hinango mula sa umpisa
ng ngalan nina SUsana, GUIdo at DANte;
ang tumubong bundok sa pinaglibingan
ay mayron din namang ginampanang parte.

Noong ang Suguida’y hatiin sa dal’wa
baryo Suguidan Sur at Suguidan Norte;
ang bundok na yaong balot ng hiwaga
ang siyang nagsilbing kanilang boundary!

Wednesday, February 17, 2010

Si Orokatu ng Republikang Saging

Limang tsonggo ang nagsadya kay Orokatu kaninang umaga lamang. Katulad ng walong unggoy na nagsadya rin sa kanya noong nakaraang araw, at katulad ng mga iba pang nauna, hinihimok siya ng mga iyon na lumaban sa nalalapit na Hangalang Pampurok. Sa Republikang Saging, hangalan ang tawag sa proseso ng pagpili nila ng magiging mga lider.
Nito lamang nagdaang mga ilang taon o mula nang maluklok ang maraming politikong may talsik ng dugong linta at ulupong, ang hangalan ay unti-unting nag-tila labanan ng yaman at popularidad. Ang proseso, sa gitna ng nagkakatipong mga mamamayan ay tatawaging isa-isa ang mga kandidato sa isang partikular na posisyon. Hahatulan ng mga hurado ang isang kandidato ayon sa lakas o hina ng palakpak sa kanya.
Gaya ng sa halalan nating mga tao, dito madalas nagkakadayaan. Tuwing hangalan, sa halos lahat ng dako ay may napapaulat na bilihan ng palakpak. Sa ibang mga lugar ay sapilitan pa nga, may kasamang dahas at banta. Bawal ang ganito ngunit wala namang magawa ang bungal na pangasiwaan ng hangalan.
Mga matsing ang karamihang nanunungkulan sa Republikang Saging. Kaya siguro napipisil siyang isabak ng ng mga kapurok sa nalalapit ng hangalan ay dahil isa siyang matsing.
Kung paanong may antas-antas tayong mga tao sa ating lipunan, mayroon din ito sa Republikang Saging. Ang Estadong Matsing ang pinakamataas. Nabibilang dito ang mga propesyonal, mga matatagumpay na mangangalakal at mga mamamayang may pambihirang kakayahan. Sumusunod ang Estadong Unggoy. Nakahanay rito ang mga tagapamayapa, mga maliliit ng negosyante at lahat ng mamamayang kaya nang mabuhay mag-isa. Ang Estadong Tsonggo ang pinakamababa. Binubuo ito ng mga bata at lubhang matatanda nang mamamayan. Yaong mga bagong silang, mga pasusuhin, mga mag-aaral at iyong mga matatanda na hindi na kayang umakyat ng puno.
Ang sagot ni Orokatu sa limang tsonggo ay katulad din ng isinagot niya sa walong unggoy at sa mga ibang nauna: Pag-iisipan kong mabuti. Maraming salamat sa paniniwala ninyo sa akin!
Ang totoo, gayon man, ay ayaw lamang niyang harapang pahindian ang mga kapurok. Noon pa ay napagpasyahan na niyang hindi siya makikisawsaw kailan man sa kanilang napakarumi at napakadugong pulitika. Sa edad niyang labing-anim, hitik na siya sa karanasan, hinog na sa kaalaman, sa halos lahat ng bagay-bagay ukol sa Republikang Saging.
Magsasampung taong gulang siya noong maging guro. Sa panig na iyon ng lubhang napakalawak na kabundukan, dahil iisa lamang ang pribadong paaralan, hindi nakapagtatakang naging estudyante niya ang mga anak ng halos lahat ng politiko noong panahong iyon. Sa Araling Pangkasaysayan, kapag ang paksa nila’y ukol sa pulitika, sa mga nagawa ng nangakaraang Administrasyong Pampurok, tuwina’y mainit na nagkakadabatehan ang mga anak ng mga politiko.
Pasiklaban ang mga ito sa mga di-umano’y kapagma-pagmalaking proyektong nagawa ng kanilang angkan. Kung lilimiing mabuti, gayon man, ang mga proyektong binabanggit ay hindi naman talaga ginawa para sa kapakinabangan ng madlang Republikang Saging. Ginawa ang mga iyon, unang-una, para sa kanilang sariling kapakanan.
Isa pa iyon sa mga kahayagan ng sobrang pulitika sa Republikang Saging. Dala-dala ng mga anak hanggang sa eskwela ang pagiging politiko ng kanilang angkan. Gayong karamiha’y blangko ang ulo, tuso at sobrang mayayabang ang mga ito. Marami sa kanila ang ibinagsak ni Orokatu ngunit nagtaka siya kung bakit nagtapos ang mga ito.
Nang sadyain niya, isang araw, ang presidente ng paaralan sa opisina nito, naratnan niya roon ang isang malaking politiko. Kalaunan, nalaman niya, marami palang kumpareng politiko ang kanyang boss. Noong sumunod na pasukan, sa ibang paaralan na nagturo si Orokatu.
Isang hapong galing sa eskwela, pauwi sa kanyang yungib ay nasalubong niya ang pinsang si Babakiko. Hindi niya alam na nakabalik na pala ito sa Republikang Saging. Tulad niya, isa ring guro si Babakiko. Gayon man, nagbitiw ito sa paaralang pinagtuturuan, tatlong taon na ang nakararaan, upang maging tagabo (katumbas ng dyanitor sa ating mga tao) sa Isla Puting Bato.
Ang Isla Puting Bato ay isang teritoryo sa malayong lupain na ayon sa mga nakapunta na roon ay higit na mayaman at higit na payapa kaysa sa Republikang Saging. Isipin na lamang na kayang pasahurin ng mga tagaroon ang isang tagabo ng walundaang orot kada buwan. Sa Republikang Saging, ang mga guro ay sumusuweldo lamang ng anim napu hanggang sandaang orot buwan-buwan.
Masayang binati, mahigpit na kinamayan siya ni Babakiko. Masigla ang maikling kamustahan. Bago sila naghiwalay, inanyayahan siya ng pinsan na dumalaw sa yungib nito kinagabihan noon.
Tama ang larawang iginuhit ni Orokatu sa kanyang imahinasyon tungkol sa yungib ng pinsan. Pangmayaman ang loob niyon. Sa mesa, iba’t ibang uri ng pawang espesyal na saging ang nakahain. Ang kabuuan ng yungib ni Babakiko ay hindi kayang tapatan ng kahit sino mang guro sa Republikang Saging.
At ano ulit, niyayaya siya ng pinsan na mag-apply rin bilang tagabo sa Isla Puting Bato? Sa nakita niyang iniunlad ng pamilya ng pinsan, alam niyang madali lamang siyang mahihikayat ni Babakiko.
Pero kaya ba niyang iwan ang pagtuturo? Anim na taon nang ito ang buhay niya. Sabi ni Babakiko, bakit niya patuloy na isusugal ang kinabukasan ng kanyang pamilya sa isang propesyong pinagtaksilan na ng pamunuuan ng Republikang Saging? Sa umiiral na batas nila roon, pangunahing dapat pagtuunan ng pansin ng pamahalaan ang sektor ng edukasyon. Pero sa papel lamang iyon. Ang masama pa, napasok na rin ito ng korapsyon.
Napatunayan ito ni Orokatu sa kanyang sarili. Madalas noong maantala ang kanilang sahod. Minsan, umaabot pa ng buwan. Kasama ang ilang kagurong nagmamalasakit, gumawa sila ng lihim na pagsisiyasat. Isang anomalya ang kanilang natuklasan. Kaya pala naaantala ay dahil ikinakalakal pa ng mga nakatataas sa kanila ang kanilang pera.
Kipkip ang lahat ng nakalap na ebidensya, nagtungo sila sa kinikilala nilang mga kinauukulan. Pero nagturuan lamang ang mga iyon. Isa man ay walang nagbukas ng tainga ukol sa kanilang inilalapit na hinaing. Bago nila namalayan, sa mga liblib na paaralang pampurok na sila nakadestino. Nakasama sa kanila ang paghahanap ng katarungan.
Nabuksan din niya kay Babakiko ang panghihimok sa kanya ng mga kapurok nila na tumakbo sa nalalapit na hangalan. Uli, wala siyang naitugon sa mga de-kahong argumento ng pinsan. Sa lahat ng sinabi ni Babakiko, ito ang hanggang sa ngayo’y tila naririnig pa rin ni Orokatu: Sira ang ulo ng sinumang naghahangad na makapasok sa mundo na pinamumugaran ng lahat ng uri ng pagtataksil sa bayan!
Tama lahat ang sinabi ng kanyang pinsan. Sa Republikang Saging, kani-kanyang sarili, hindi ang bayan at mga mamamayan ang pinaglilingkuran ng mga politiko. Kung sakali at nahimok siyang tumakbo, isa siyang munting alon sa gitna ng karagatan na nag-aambisyong pagpira-pirasuhin ang isang napakalaki, napakatibay na barko!
Nakumbinse siya ng pinsan. Pagbalik niyon sa Isla Puting Bato noong nakaraang araw ay dala-dala nito ang mga papeles ni Orokatu. Para sa pinapangarap na kinabukasan ng pamilya na hindi kayang ibigay ng Republikang Saging, papasok din siya bilang tagabo sa malayo, banyagang lupain na iyon.
Sa huling mga minuto ng mga klase niya kanina ay pahapyaw nang nagpaalam si Orokatu. Maging ang mga pinakatuso, pinakapasaway sa klase niya ay umiyak. Halos bumaha ng pinagsama-samang mga luha nila ang bawat silid ng klaseng pinagpaalaman niya. Totoong ganon siya kamahal at ganon din niya kamahal ang kanyang mga mag-aaral.
Sa mga susunod na araw, kapag naroon na siya sa Isla Puting Bato, alam niya iiyak pa rin siya… para sa kanyang bayang Republikang Saging!

Ang Buwan Ng Hunyo

Noon ay Hunyo rin, naaalala pa
nang unang tumuntong ako sa eskwela;
sa silid-aralan, nang iwan ni Ina
ang mga mata ko ay balon ng luha!

Sa mura kong gulang noo’y inakala
na ang paaralan ay pook-parusa;
ito’y bilangguan na kaya ginawa
magiging kulungan ng pilyo at pilya!

Nagkamali ako pagkat ang nangyari
habang tumatagal, ang luha’y napawi;
ito’y nahalinhan ng ngiti at tuwa
sa piling ng aking mga kaeskwela!

Ang buwan nga ng Hunyo ang siyang simula
ng pagkatuto ko sa maraming bagay;
nag-umpisa rito ang aking karera—
ang paglalayag ko sa laot ng buhay!

Ang apat na sulok ng silid aralan
sa aking pananaw, ngayon ay iba na;
ito’y silid pala na binubukalan
ng maraming dunong na dapat makuha.

Ngayo’y Hunyo ulit, pasukan na naman
balik sa eskwelang pinananabikan;
makikita muli mga kaibigan
pati mga gurong kinagigiliwan!

At tulad ng dati’y muling magsisikap
sipag at sigasig magiging kalasag;
pagpupursigehang kamtin ang pangarap—
ang inaambisyon na magandang bukas!

Pilipino: Saan Ka Nanggaling at Saan Patungo?

Pilipino, saan ka nanggaling?

Ayon sa alamat, sarili kang likha
noong mapagpalang kamay ni bathala;
kayumanggi ikaw sapagkat perpekto
ang ginawa Niya sa iyong pagluto.

Sobrang kay palad mo pagkat binigyan pa
ng bayang sa likas na yama’y sagana;
ang kabukiran mo ay napakataba,
katubigan naman ay kay raming isda.

Pilipino, saan ka patungo?

Sa iyong abala na magha-maghapon
nasubok mo na ba na minsa’y suriin
ang iyong sarili? Ikaw pa ba yaong
perpektong nilikha nang Kanyang lalangin?

Nasubok na rin ba na minsan ay dinggin
ang nakatutulig na bulong ng hangin:
ang putok-armalite na sumisingasing
at daing-hingalo nang walang makain?

Pilipino—
Saan ka nanggaling?
Saan ka patungo?